“I pajetë”: Ndotja kërcënon Drinin dhe degët e tij në tre shtete të Ballkanit

Pa veprime të bashkërenduara, ndotja kërcënon të lërë lumin Drin dhe degët kryesore të tij “të pajetë”, paralajmërojnë ambientalistët në Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoninë e Veriut.

Radivoje Krasiq është rritur në brigjet e Drinit të Bardhë, lumit më të gjatë të Kosovës.

Megjithatë, kujtimet e tij janë të ngjyrosura me një ndjenjë humbjeje.

“Ne mësuam të notojmë këtu si fëmijë dhe kaluam orë të tëra pranë lumit, duke vëzhguar kopetë,” tha Krasiq, peshkatar nga fshati në perëndim të Kosovës, Gorazdec. “Uji ishte i pastër dhe i sigurt për t’u pirë; nuk kishte mbeturina.”

Sot, është histori tjetër. Ujërat e zeza derdhen të patrajtuara në Drinin e Bardhë dhe brigjet e tij janë të mbushura me mbeturina. “Kam qenë në breg kohët e fundit dhe ishte e tmerrshme,” tha Krasiq.

Duke u zhytur 580 metra, Drini i Bardhë dhe ujëvarat e tij kanë tërhequr dhe mahnitur vizitorët prej kohësh nga shfaqja e fuqisë së papërpunuar të natyrës.

Nga shpati jugor i malit Zljeb, lumi rrjedh 175 kilometra, hyn në Shqipëri dhe bashkohet me Drinin e Zi nga Maqedonia e Veriut, duke u shndërruar në Drin, i cili udhëton në perëndim drejt detit Adriatik.

Drini dhe dy degët kryesore të tij po ndoten gjithnjë e më shumë: qeset plastike, tekstilet dhe mbeturinat e tjera mbytin brigjet; mbeturinat e ndërtesave formojnë deponi të mëdha të paligjshme të dukshme edhe në imazhet satelitore të Google; dhe gërmimi ka ndryshuar në mënyrë të pakthyeshme shtratin e lumit.

Ambientalistët thonë se situata është bërë kritike, me pasoja si për mjedisin ashtu edhe për shëndetin publik.

Në një pyetësor të realizuar nga Radio Gorazhdec, gjysma e të anketuarve thanë se duhet të vendosen gjoba më të larta për ndotësit; një e katërta bëri thirrje për menaxhim më të mirë të mbetjeve dhe pjesa tjetër thanë se autoritetet lokale duhet të përfshihen më shumë.

“Nëse nuk veprojmë tani, këta lumenj së shpejti do të bëhen të pajetë, duke privuar gjeneratat e ardhshme nga përfitimet e tyre mjedisore dhe të qëndrueshme”, tha Dijesa Morina, menaxhere e projektit Promovimi i Qasjes Universale në Ujë të Pastër të financuar nga Bashkimi Evropian.

Metale të dëmshme

Në Strugë, në jugperëndim të Maqedonisë së Veriut, Drini i Zi shërben si burim i rëndësishëm i ujit të pijshëm dhe ujitje për tokat bujqësore. Megjithatë, ndotja nga fabrikat, deponitë ilegale dhe mbeturinat nga Liqeni i Ohrit, burimi i lumit, janë fajësuar për rënie të mprehtë të popullatave të krapit, troftës dhe ngjalës.

Në Shqipëri, në një pyetësor të kryer nga Citizens.al, 94 përqind e të anketuarve raportuan se kishin parë rënie të peshqive dhe vegjetacionit në Drin; tre të katërtat thanë se problemi kërkon një menaxhim më të mirë të mbeturinave dhe përfshirje më të madhe të autoriteteve lokale.

Në raportin e saj më të fundit, Agjencia Kombëtare e Mjedisit e Shqipërisë (AKM), vuri në dukje praninë e kadmiumit – metal i butë që gjendet në mineralet e zinkut si dhe plumbit në ujë në dy fshatra në rajonin e luginës së lumit Drin të Dibrës, të cilat të dyja mund të shkaktojnë probleme shëndetësore madje edhe në sasi të vogla.

Ndërkohë, projektet energjetike dhe infrastrukturore, përfshirë katër diga, kanë ndryshuar ndjeshëm rrjedhën e lumit Drin në Shqipëri.

Biologu dhe eksperti mjedisor Jak Gjini, anëtar i OJQ-së mjedisore Klubi Ekologjik i Lezhës, e përshkroi seksionin që kalon përmes Lezhës si një “lum të vdekur”, shumë të ndotur nga shkarkimet urbane, industriale dhe bujqësore që shkaktojnë eutrofikim, kur lëndët ushqyese – si fosfori i azotit – grumbullohen dhe shkaktojnë rritje të tepruar të bimëve dhe alkozave.

Reduktimi i sedimentit bën që uji i detit të depërtojë në tokë, tha ai, duke rrezikuar zona si Laguna Kune-Vain.

“Është një fenomen që e kam parë vetë, duke treguar situatën e rëndë me të cilën përballemi”, tha Gjini. “Përveç ndotjes masive, ne jemi në prag të një katastrofe sa i përket cilësisë dhe përdorimit të dheut”.

Në vitin 2023, AKK-ja raportoi cilësinë e ujit në Drin si ‘të dobët’; në vitin 2018, u vlerësua ‘i moderuar’.

Veprimet në nivel komunal, megjithatë, shpesh pengohen nga burokracia, ndarjet politike dhe mungesa e parave.

Në Kosovë, Morina theksoi cenueshmërinë e rrjetit hidrografik të Kosovës – të gjithë lumenjtë sipërfaqësor dhe nëntokësor, përrenjtë, kanalet dhe liqenet – që mbulon rreth 11,000 kilometra katrorë, por ruan vetëm 500,000 metra kub ujë në rezervuarë.

“Ne kemi burime të kufizuara ujore dhe çështje të shumta mjedisore, siç janë ujërat e zeza të patrajtuara, efluentet industriale dhe mbeturinat e ngurta,” tha Morina. Nxjerrja e zhavorrit dhe hidrocentralet po devijojnë rrjedhat e tëra ujore dhe po i shtyjnë lumenjtë drejt kolapsit, tha ajo për BIRN.

Ndotësit i shpëtojnë dënimit

Aktivistët mjedisorë po bëjnë thirrje për veprim urgjent.

“ Peshkimi në këto kushte duhet të ndalohet menjëherë, pasi peshqit e rritur në këtë mjedis toksik përbëjnë një rrezik të madh ”, tha aktivisti nga Struga Nderim Pollozhani.

Atij i bëri jehonë Shuip Marku, aktivist nga Dibra, i cili paralajmëroi dëmin e shkaktuar nga mbetjet e minierave dhe ujërat e zeza, të cilat ulin nivelin e oksigjenit në ujë dhe dëmtojnë specie të rëndësishme ekologjike.

Megjithatë, gjobat nuk duket se i pengojnë ndotësit.

Në Maqedoninë e Veriut, Komuna e Strugës nuk iu përgjigj kërkesës për koment, ndërsa Komuna e Ohrit tha se nuk kishte “kompetenca”.

Në Dibër të Maqedonisë së Veriut, komuna tha se inspektorët e saj nuk kishin identifikuar ndonjë ndotës ose nuk kishin vendosur ndonjë gjobë.

Në Shqipëri, kompanitë që zbulohet se kanë ndotur mjedisin përballen me gjoba që variojnë nga afërsisht 5,000 euro deri në 26,000 euro. Ligji parashikon gjithashtu dënime me burg nga një deri në 15 vjet për shkeljet më të rënda.

Por pa asnjë shenjë se një dënim i tillë është një parandalues ​​efektiv, kritikët thonë se shpresa e vetme vjen nga nismat e pavarura, si ajo e ekspertit mjedisor Lulzim Baumann. Këtë vit, Baumann dhe një ekip vullnetarësh mblodhën rreth 30 ton mbetje plastike nga ujërat përreth Kukësit në veri të Shqipërisë.

“Nëse bëhet dy herë në vit për tre deri në katër vjet rresht, kam besim se do të sjellë një ndryshim thelbësor,” tha Baumann. Por kjo varet nga mbështetja financiare e Komunës së Kukësit, duke pasur parasysh koston prej 40 mijë eurosh për të sjellë skafin nga Gjermania dhe për të funksionuar për tre muaj.